Tarih boyunca insan davranışlarının
nedenlerini anlamak ve bireyler arası farklılıkları açıklamak, psikolojinin
temel konusu olmuştur. Bu neden ve farklılıkları mizaç kavramı ile açıklayan
Hipokrat ve Galen'in beden sıvılarıyla
ilişkilendirdikleri dört mizaç yapısından günümüze dek, mizaç ve kişilikle
ilgili birçok çalışma yapılmıştır.[1]
Günümüzde hala bir çok farklı yöntemle açıklanmaya çalışılan mizaç
farklılıkları, temelde bazı yöntemlere göre ayrılmaktadır. Enneagram bunlar sadece
birisidir. Enneagram Yunanca’daki “ennea”(dokuz) ve “grammos”(noktalar)
kelimelerinden oluşmaktadır.[2]
Bu noktaların her biri bir kişilik tipini temsil etmektedir.[3]
Enneagram, bireylerarası farklılıkları,
dokuz farklı kişilik tipiyle açıklamaktadır. Tipler, 1’den 9’a kadar olan
rakamlara karşılık gelen, ön planda olan sıfatlarla tanımlanmaktadır: 1.
Reformcu, 2. Yardımsever, 3. Motive eden, 4. Bireyci, 5. Araştırmacı, 6. Sadık,
7. Coşkulu, 8. Lider, 9. Barışçı.[4]
İnsanların baskın yanlarına göre şekillendirdikleri karakter özellikleriyle,
kişiliklerini sınıflandıran "enneagram", kişileri sağlıklı ve
sağlıksız ortamlarında ayrı ayrı sınıflandırmaktadır. Böylece, her karakterin
birden farklı kişilik tipi bulunabilmektedir. Enneagram’a göre bireylerin stres
durumunda sergilediği özellikler, o bireyi sağlıksızlık seviyesine yaklaştıran
ayrışma hattını, rahat durumlarda sergilediği özellikler ise, kişiyi sağlıklılık
seviyesine yaklaştıran bütünleşme hattını ifade etmektedir.[5]
Aynı zamanda Ennegram, bireylerin temel kişilik yapılarının yanında, insan
davranışlarının çeşitliliğinin açıklanmasına katkıda bulunan “kanat kişilik” adı
verilen bir başka kavramı daha öne sürer.[6]
Enneagram'da temel kişilik yapısına ciddi bir etki ve katkı sağlayarak tiplerin
çeşitlenmesine neden olan ve etkinliği kişiden kişiye değişen kanat kişilik
kavramının, insanın biricikliğinin açıklanmasına katkı sağladığı konusunda fikir
geliştirilmiştir.[7]
Enneagram'ı bu kadar kısa sürede
anlatmak ve tanıtmak elbette ki mümkün değildir. Daha geniş ve detaylı olarak
bilgi sahibi olmak isteyenlerin, bu konuda araştırma yapması gerekmektedir.
Kişilik tiplerini inceleme yöntemlerinden sadece birisi olan enneagram, eğitim
müfredatlarının şekillenmesinde bizlere fikir verebilecek verilere sahiptir.
Herkesin biricik olduğu felsefesinden hareketle kendisini şekillendiren enneagram'da,
verilmek istenen mesaj: Her bireyin kendine has bir yeteneğinin bulunduğu ve bu
yeteneğin keşfedilerek, geliştirilmesi halinde bireyin kendini gerçekleştireceğidir.
İnsan
psikolojisini anlamak; normal ve psikopatolojik davranışları açıklayabilen test
edilebilir ve uygulanabilir olan bir mizaç / kişilik modeliyle elbette mümkün
olabilir.[8]
Enneagram, insan doğasını davranışsal, duygusal ve bilişsel yönleriyle bütüncül
ele alarak, bireyi anlamaya odaklanmaktadır. Bireyler arası farklılıkları mizaç
temelinde tutarlı bir biçimde tespit ederken, mizaçtan karakter ve kişiliğe doğru
olan gelişimde, bireyin biricikliğini de göz önünde bulundurmaktadır.[9]
Ayrıca rahat ve stres durumlarında, bireylerin davranışlarında meydana
gelebilecek değişimleri açıkça ortaya koyabilmektedir. Enneagram, mizaç ve kişilik
kavramlarının doğru bir zeminde değerlendirilmesiyle; bireylerin psikososyal
uyumunun artırılabileceğini, bireysel farklılıklara duyarlı bir eğitim yaklaşımı belirlenebileceğini,
psikopatolojilerin öngörülebileceğini, gerçekçi ve işe yarar terapötik yaklaşımlar
geliştirilebileceğini öne sürmektedir.[10]
Sonuçta Enneagram, insan davranışlarının
nedenlerini açıklayabilecek, psikiyatri, psikoloji ve eğitim alanlarında hem
araştırma hem de pratikte kullanılabilecek, kapsamlı ve bütüncül bir model
olmaya adaydır. Gelecekte enneagram ile ilgili yapılacak bilimsel çalışmalardan
elde edilecek kanıta dayalı veriler, bahsi geçen tüm alanlarda, modelin sınanabilirlik
ve işe yararlılığının ortaya konulmasını sağlayacaktır. Bu kaynaklardan
oluşturulacak bir eğitim müfredatı, aynı zamanda işlerliğinin daha fazla
olmasını sağlayacaktır.[11]
Unutulmamalıdır
ki, her birey biriciktir. Her bireyin öğrenme şekli de birbirinden
farklılık göstermektedir. Bireye has bir eğitim müfredatı oluşturmak imkansız
değildir. Kişinin öğrenme şekli bizlerin oluşturduğu eğitim müfredatına ışık
olacaktır. Şimdi örnek bir kişilik tipi üzerinde nasıl bir öğrenme modeli
oluşturulacağına örnek vermek istiyorum. (Karakter 7'nin genel olarak
özellikleri verilecektir. Kanat etkisi olarak verilen diğer karakter özellikleri
hakkında geniş bilgi edinmek isteyenler bknz:
Enneagram Kendini Bilme Sanatı, David Daniels, Kaknüs Yayınları, 2004)
Karakter 7:
Stres Durumu:
7
mizaçlı bireyler; isteklerinin yerine getirilmemesi, engellenme ve dilediği
kadar özgür olamamaları, hareket alanlarının daralması, sıkıcı ve monoton
ortamdan kurtulamamaları, acı, sıkıntı ve keder hallerinin uzun sürmesi
durumlarında stres yaşarlar.
Stres durumlarında, Kusursuzluk Arayan Mizaç
Tipi (1)’in olumsuz özelliklerini gösterirler[12] Sinirli, gergin ve eleştirel tutumlar
sergilerler. Kural ve düzen konusunda hesap sorarlar. Olumsuzluklara
odaklanarak, eksik, hata ve kusurları yargılarlar. İyimserlikleri azalır hatta
yerini kötümserliğe bırakabilir.
Rahatlama Durumu:
7
mizaçlı bireyler; istekleri hemen yerine getirildiğinde, haz arayışlarını
tatmin ettiklerinde, engellenmedikleri ve kendilerini özgür hissettikleri
durumlarda rahatlarlar. Rahat durumlarında, Bilginin Anlamına Ulaşmayı Arayan
Mizaç Tipi (DTM5)’nin olumlu özelliklerini sergilerler.[13]
Nesnelerden uzaklaşıp, yalnız kalma ve kendine yetmenin huzurunu yaşayabilirler.
Yüzeysel temas ettikleri konulara derinlemesine ve analitik yaklaşırlar. Tek
bir iş ya da konuya odaklanıp, yoğunlaşabilirler. Böylelikle bir konu üzerinde
uzmanlaşabilme fırsatını yakalarlar.
Kanat Etkisi:
6
kanadı olan 7 mizaçlı bireyler; daha endişeli ve şüpheci bireylerdir. Çevresindekileri
daha çok dinleyebilen, sorunlar üzerine daha çok düşünen bireylerdir. Daha
kontrollü düşünür ve hareket ederler. İlişkilerine daha bağlıdırlar.
Sorumlulukları konusunda daha duyarlıdırlar. Daha düzenli olma eğilimindedirler.[14] 8 kanadı olan 7 mizaçlı bireyler; çok
daha konuşkan, hareketli, enerjik ve coşkulu bireylerdir. Daha girişken, öne çıkmayı
seven, rekabetçi ve iddiacı bireylerdir. Daha dürtüsel, saldırgan ve daha başına
buyruk olma eğilimindedirler.[15]
Karakter
7 hakkında genel olarak bir takım bilgiler edindiğimize göre, şimdi ona göre
bir öğrenme modeli geliştirebiliriz.
Karakter 7'nin isteklerinin yerine
getirilmemesi, engellenme ve dilediği kadar özgür olamamaları, hareket alanlarının
daralması, sıkıcı ve monoton ortamdan kurtulamamaları, acı, sıkıntı ve keder
hallerinin uzun sürmesi durumlarında stres yaşayacaktır. O halde, yaratıcılıklarını
geliştirebilecekleri ortamlar oluşturmak adına azami gayret göstereceğimiz,
öğrenme modelinde 7'nin engellenmemesine özen göstermeliyiz. Bilgiye
ulaşabilmesi adına onu sürekli olarak teşvik edebilir, her adımında olumlu
dönütlerle onu motive edebiliriz.
7'nin öğrenmesini engelleyecek
ortamlardan uzak durmasını sağlamak bile, 7 adına çok büyük bir adım olacaktır.
Sürekli olarak soru soran, öğrenmek isteyen 7'nin önüne engeller koymak yerine,
onu gerçekten öğrenmesini istediğimiz bilgiye yönlendirir böylece de, kaybolmasını engelleyerek gelişmesini
sağlarız.
Karakterlerin özelliklerine göre
oluşturulacak bir eğitim modellemesi gayet ulaşılabilir görünüyor. Bu konuda
yapılacak çalışmalar, ileride bireyin kendine has öğrenme modeli
geliştirmesinin önünü açacak, böylece eğitim alanında maksimumum verimin elde
edilmesini sağlayacaktır.
Sedat YILMAZ
Eğitim Danışmanı
Kaynakça:
Akiskal, H. S., Hirschfeld, R. M, Yerevanian,
B. I. (1983). The relationship of personality to affective disorders. Archives
of General Psychiatry, 40(7), 801-10.
Akiskal, H. S., Mallya, G. (1987). Criteria
for the soft bipolarspectrum: treatment implications. Psychopharmacology
Bulletin, 23, 68-73.
Akiskal, H. S. (1998). Toward a definition of
generalized anxiety disorder as an anxious temperament type. Acta
Psychiatrica Scandinavica, 98 (393), 66-73.
Arthur, K. B. (2008). Attachment Styles and
Enneagram Types: Development and Testing of an Integrated Typology for use in
Marriage and Family Therapy. Dissertation of doctor of Philosophy in Human
Development. Virginia Polytechnic Institute and State University, Virginia.
Aslan, S. (2008). Kişilik, Huy ve
Psikopatoloji. Psikiyatride Derlemeler, Olgular ve Varsayımlar, 2 (1-2),
7-19.
Aslankara, M., Aydemir, N., Körpe, E., & Ünver,
E. (2006). Psikolojide Kontrol Problemi. Türk Psikoloji Bülteni, 38, 21.
Atkinson, R. L., Atkinson, R. C., Smith,
E.E., Bem, D. J., Nolen Hoeksema, S. (1999). Atkinson and Hilgard Psikolojiye
Giriş. (çev: Yavuz, A.). Arkadaş yayınları
Bland, A. M. (2010). The Enneagram: A review
of the empirical and transformational literature. Journal of Humanıstıc
Counseling, Education And Development, 49, 16-31.
Burger, M. J. (2006). Kişilik. İstanbul:
Kaknüs Yayınları.
Buss, A. H., Plomin, R. A. (1975). Temperament
theory of personality development. Oxford: Wiley-Interscience.
Caspi, A., Harrington, H., Milne, B., Amell,
J. W., Theodore, R. F., Moffitt, T. E. (2003). Children's behavioral styles at
age 3 are linked to their adult personality traits at age 26. Journal of
Personality, 71(4), 495-515.
Caspi, A., Roberts, B. W., (2001).
Personality development across the life course: The argument for change and
continuity. Psychological Inquiry: An International Journal for the
Advancement of Psychological Theor, 12(2), 49-66.
Clark, L. A. (2005). Temperament as a
Unifying Basis for Personality and Psychopathology. Journal of Abnormal
Psychology, 114(4), 505-521. doi:10.1037/0021-843X.114.4.505
Cloninger, C. R., Svrakic, D. M., &
Pryzbeck, T. R. (1993). A psychobiological model of temperament and character. Archieves
of General Psychiatry, 50, 975-990.
Costa, P. T. Jr., McCrae, R. (1990).
Personality Disorders and The Five-Factor Model of Personality. Journal of
Personality Disorders, 4 (4), 362-371. doi: 10.1521/pedi.1990.4.4.362.
Costa, P. T., & McCrae R. R. (1995).
Domains and Facets: Hierarchical Personality Assessment Using the Revised NEO
Personality Inventory. Journal of Personality Assessment, 64(1), 21-50.
Dikeçligil B. ( 2010). Bilimsel paradigmaların
oluşumunda ve dönüşümünde sosyolojik bağlam. Toplum Bilimleri, 4(7), 53-61.
Edwards, A. C. (1991). Clipping the wings of
the Enneagram; a study in people's perceptions of aninefold personality
typology. Social Behavior and Personality, 19 (1), 11-20.
Endler, N. S. (2006). The temperamental
nature of personality. European Journal of Personality, 3 (3), 151–165.
Eysenck, H. J. (1998). Dimensions of
Personality. London: Transaction Publishing.
Frances, A. (1982). Categorical and
dimensional systems of personality diagnosis: A comparison. Comprehensive
Psychiatry, 23 (6), 516–527.
Fromm,
E. (1999). Erdem ve mutluluk, (Çev: A. Yörükön). İstanbul: İş Bankası Kültür
Yayınları.
[1] (Rothbart ve ark., 2000; Clark, 2005)
[2] (Palmer, 1991)
[3] (Wagner & Walker, 1983)
[4] (Riso,2003)
[5] (Palmer, 1991)
[6] (Palmer, 1991)
[7] (Yılmaz, 2010)
[8] (Yılmaz,2014)
[9] (Yılmaz,2014)
[10]
(Gençer,2014)
[11] (Gençer,2014)
[12] (Bland,
2010; Palmer, 1991)
[13] (Bland,
2010; Palmer, 1991)
[14] (Bland,
2010; Palmer, 1991
[15] (Yılmaz,
2010).[15
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder